BOŞANMA SÜRECİNİN ÇOCUKLAR ÜZERİNDEKİ PSİKO-SOSYAL ETKİLERİ

İnsanoğlunun var olmasından günümüze kadar "aile" kavramı, her zaman ilgi çekmiştir. Aile; evlenme, kan ya da evlât edinme bağlarıyla birbirine bağlanmış, aynı evi ve geliri paylaşan, birbirleri ile devamlı ilişki ve etkileşim altında olan, karı-koca, ana-baba, kız-oğul, kız kardeş-erkek kardeş gibi sosyal ilişkileri olan insanların oluşturduğu bir birliktir (Ağdemir, 1991). Geçen yüzyılda, toplumu, ataerkil yapıdaki geniş aileler oluştururken, günümüzde, büyük ölçüde çekirdek ve parçalanmış ailelerden oluşan bir toplum haline dönüşme gözlenmektedir (Öztürk, 2006). Geniş aileden çekirdek aileye, hatta tek bireye doğru aile yapısı değişmektedir (Gün, 2006: 10).

Ailenin temelini oluşturan evlilik bir kurum olarak karşımıza çıkmaktadır. Her kurum gibi evliliklerde zaman zaman aksaklıklar yaşanabilir ve bu aksaklıkların giderilememesi noktasında ise boşanmalar görülebilir.

Boşanma her geçen gün artan oranlarda bir psiko-sosyal problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Boşanma, karı kocanın, hukuki bir kararla evliliklerini sona erdirmesidir. Boşanma, evlilik kadar eskidir. Belli kültür düzeyine ulaşmış, evliliği sosyal bir kurum olarak kabul etmiş toplumlarda boşanma, bazı yasalarla kısıtlanmış; fakat ortadan kaldırılmamıştır. (Yıldırım, 2004a: 5981).

Boşanma sonrası çocuk birlikte yaşadığı ebeveyninden duygusal destek aramaktadır. Ancak boşanma sonrası bazı ebeveynler çocuklarına yardım edemeyecek kadar kendi sorunlarıyla ilgilidir. Birlikte yaşadığı ebeveyninden gerekli desteği göremeyen çocuklar için arkadaş ve akraba önemli destek kaynaklarıdır. Fakat çocuklar en fazla ebeveynlerinden destek beklemektedir (Butler vd, 2002). Meta-analitik bir çalışma da (Amato ve Keith, 1991), anne babası boşanmış olan çocukların, boşanmamış çocuklara göre daha dezavantajlı olduklarını göstermektedir.

Yalnızlık; hem kişisel hem de sosyal bir olgudur (Rubinstein vd, 1979) ve kişinin sosyal ilişki ağlarında niceliksel ve niteliksel olarak önemli eksikler olduğu zaman oluşan hoş olmayan deneyimdir (Perlman ve Peplau, 1981: 38). Yaşam doyumu, bir bireyin kendi belirlediği kriterlere uygun biçimde tüm yaşamını olumlu değerlendirmesi olarak tanımlanmaktadır. Aynı zamanda yaşamda mutlu olmanın önemli bir öğesidir (Diener vd, 1985). Sosyal destek ise bireyin çevresinden gördüğü dürüst ve empatik tepki, gördüğü ilgi, sevgi, güven,saygı, takdir edilme, bilgi edinme ve maddi yardım gibi kişisel, sosyal, psikolojik ve ekonomik nitelikli her türlü yardım sürecidir (Yıldırım, 2006a).

Yalnızlığı etkileyen etkenlerden aile işlevleri ergenlik döneminde önemli bir etkendir. Ailenin çocuklarına sağladığı destek, yalnızlığı yordayan bir değişkendir (Özatça, 2009). Araştırma bulgularına göre yalnızlık ve sosyal destek birbiri ile ters yönde güçlü bir ilişkiye sahiptir (Çeçen, 2008; Köse, 2009). Yalnızlık düzeyinin yüksek oluşu algılanan sosyal destekteki ve sosyal ağdaki eksikliklere bağlıdır (Yeh ve Lo, 2004).

TANIMLAR

Boşanma: Evlilik bağının kopması, evliliğin geçersiz olması ve eşlerin fiziksel ve hukuki olarak evlilikle ilgili sorumluluklarının bitişidir (Erürker, 2007: 25).

Yalnızlık: Herhangi bir grupta dışlanmış olma yaşantısı, olumsuz bilişsel deneyim, sevilmediğini hissetme, sosyal ilişkilerdeki yetersiz durumudur (Perlman ve Peplau, 1984).

Yaşam Doyumu: Öznel iyi oluşun bilişsel bileşenidir. Bireyin kendisine yüklediği kriterler ile yaşam koşullarını algılayışı arasındaki karşılaştırmaları, dolayısıyla kendi yaşamı hakkında değer biçmesini içermektedir. Kişinin mutluluğunu kişinin seçtiği kritere göre bilişsel olarak değerlendirdiği bir yargı sürecidir (Pavove Diener, 1993).

Sosyal Destek: Bireyin çevresinden gördüğü dürüst ve empatik tepki, gördüğü ilgi, sevgi, güven, saygı, takdir edilme, bilgi edinme ve maddi yardım gibi kişisel, sosyal, psikolojik ve ekonomik nitelikli her türlü yardım sürecidir (Yıldırım, 2006a).

BOŞANMA

Bohannan’a (1970) göre boşanma karmaşık bir sosyal olgu olduğu kadar, kişi için de karmaşık bir tecrübedir ve altı durumdan oluşmaktadır. Boşanmanın karmaşıklığı, söz konusu altı durumun aynı anda olmasından kaynaklanmaktadır. Bu durumlar:

1.            Duygusal Boşanma: Evliliğin çözülme sürecidir. Eşler beraberliklerini devam ettirebilirler ama birbirine karşı güven ve çekicilikte azalma oluşur. 


2.            Hukuki Boşanma: Hukuk önünde evlilik sözleşmesinin sona erdirilmesidir. 


3.            Ekonomik Boşanma: Evlilik aynı zamanda ekonomik bir birlikteliktir. Hukuki boşanma ile birlikte ekonomik olarak da bir anlaşmanın sağlanması ve ailenin mallarının ayrılması gerekmektedir. 


4.            Anne-Baba Olarak Boşanma: Eşler birbirlerinden boşanmakta ancak çocuklarından boşanmamaktadırlar ve anne baba rolleri devam etmektedir. 


5.            Toplumsal Boşanma: Toplumun boşanmayı nasıl değerlendirdiğini içerir. Boşanmış kişiler, az veya çok toplumsal çevreleri değiştiği için acı çekerler. Boşanmayla birlikte genelde toplumsal çevre de değişir. 


6.            Ruhsal Boşanma: En son ve en zor yaşanan evredir. Fakat şahsi olarak en yapıcı olanı da olabilir. Ruhsal boşanma kişinin tekrar bağımsız bir birey olmasını ve bir başkasına bağımlı olmadan yaşamayı öğrenmesini gerektirir (Akt.: Sürerbiçer, 2008: 26-28). 


Wiseman’a (1975) göre boşanma bir yas sürecidir. Bu süreç, birbirine geçmiş beş basamak altında incelenebilir:

1.            İnkar: Eşler ciddi sorun ve zorlukları kabul ederler ancak mantıklı gerekçelerle boşanmayı gündeme getirmekten kaçınırlar. 


2.            Kayıp ve Depresyon: Eşler, artık sorunları birlikte aşamayacaklarını ve beraberliklerinin bir problem olduğunu anlamaya başlarlar. 


3.            Öfke ve İkili Duygular: Boşanma bir gerçeklik olarak kendini göstermeye başladığında, depresyondan öfke aşamasına geçiş yaşanır. 


4.            Yeni Bir Yaşam Tarzı ve Kimliğe Uyum Sağlama: Eşler yeni hayatlarına daha fazla zaman ayırmaya ve geleceklerini planlamaya başlarlar. 


5.            Kabul ve Yeni Hayata Uyum Sağlama: Kişi cinsel, sosyal ve mesleki olarak yeni hayatında yeterli hale geldikçe, boşanma olayını da kabul etmeye başlar. Stres ve depresyon azalmaya, sosyal ilişkiler gelişmeye başlar.

6.             Çevresinden kabul gördükçe kendisine olan güveni ve saygısı artmaya başlar. Önceki eşe olan kızgınlık azalır (Akt.: Sürerbiçer, 2008: 25-26). 


BOŞANMA İSTATİSTİKLERİ

Dünya istatistikleri incelendiğinde boşanma oranları (binde) ABD’de 4.95, Rusya’da 3.36, İngiltere’de 3.08, Danimarka’da 2.81, Yeni Zelanda’da 2.63, Avustralya’da 2.52, Kanada’da 2.46, Finlandiya’da 1.85, Tatar’da 0.97, Portekiz’de 0.88, Arnavutluk’ta 0.83, Tunus’ta 0.82, Singapur’da 0.80, Çin’de 0.79, Yunanistan’da 0.76, Panama’da 0.68, Suriye’de 0.65, Tayland’da 0.68, Şili’de 0.38, Türkiye’de 0.37, Meksika’da 0.33, İtalya’da 0.27, Brezilya’da 0.26 şeklindedir (www.nationmaster.com 18/02/2012).

BOŞANMANIN ETKİLERİ

Boşanma çok farklı faktörlerden oluştuğu için, her boşanma diğerinden farklı sonuçlar ortaya çıkarmaktadır. Bu, boşanmanın kendine özgü, karmaşık ve çok yönlü bir sosyal gerçeklik olduğunu göstermektedir. Farklı değişkenlerin etkisiyle meydana gelen boşanma, hem eşler hem de çocuklar üzerinde farklı etkiler doğurmaktadır (Dingiltepe, 2009: 3). Boşanma çocuğun gelişiminde en önemli faktör olan aileye son veren ve özellikle çocuklar üzerinde yaşam boyu etkileri olan bir olaydır (Akyüz, 1978: 2). Çocuk açısından düşünüldüğünde, o güne kadar en fazla bağlı olduğu iki kişiye, o andan sonra eşit olarak ulaşamayacaktır (Öngider, 2011: 67).

GELİŞİM DÖNEMLERİNE GÖRE BOŞANMANIN ETKİLERİ

Erikson’un psikososyal, Freud’un psikoseksüel, Piaget’nin bilişsel gelişim modellerinde çocukların içinde bulundukları yaş dilimlerinin belirli gelişim aşamalarını göstermesi bakımından ne kadar önemli olduğu bilinen bir gerçektir (Erürker, 2007: 2). Erkan’ın (1989) yaptığı litaretür taramasına göre boşanma sırasında çocuğun yaşı ile etkilenme düzeyinin 3 farklı görüş çerçevesinde olduğunu rapor etmiştir:

7.            Anne babanın boşanması çocuk ne kadar küçük yaşta iken gerçekleşirse etkisi de o kadar fazla olmaktadır. Bu görüş kümülatif etkiye dikkat çekmektedir. 


8.            3-5 ya da 6 yaş arasında yani oedipal dönemde gerçekleşen boşanmaların yıkıcı, travmatik ve uzun süreli olduğudur. Bu görüş kritik döneme dikkat çekmektedir. 


9.            Boşanmanın çocuklar için travmatik bir olay olarak kabul etmekte fakat çocukların boşanmanın ardından bir iki yıl içinde boşanmanın etkisinden sıyrıldığını düşünmektedir. Bu görüş boşanmanın etkisinin giderek azalmasına dikkat çekmektedir. 


Boşanmanın her geçen gün artan oranlarda gerçekleşen bir olgu olması ve ailelerin dağılması gerçeği boşanma istatistiklerindeki verilerler de sayısal olarak desteklenmektedir. Her boşanmanın kendine özgü ve karmaşık sebepleri olsa da boşanmanın olumsuz sonuçları ile belki de en çok çocuklar karşılaşmaktadır. Hangi gelişim döneminde olursa olsun boşanmanın çocuklar üzerinde pek çok olumsuz sonuçları vardır.

Bebeklik Dönemi

Boşanma, sadece bedensel bir ayrılış olup geçicidir. Boşanma sırasında, eğer çocuk tek ebeveynli olduğu zamanı hatırlamayacak kadar küçükse ilköğretim yaşına kadar etki kendisini daha az göstermektedir (Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, 2011). Bebeklikte geliştirilen en önemli şey güven duygusudur. Boşanma sürecinde fiziksel olarak dokunma, kucaklama gibi davranışlarda azalma gerçekleşirse güven duygusu gelişmeyebilir (Sommers-Flanagan vd., 2009: 186).

Okul Öncesi Dönem

Ebeveynlerin ayrı yaşamalarına neden olan etkenlerin neler olduğunu tam olarak kavrayamayan çocuk, kendisini suçlu hissetmektedir. Anne ve babasının kendisi yüzünden ayrıldığını düşünen çocuk, kendisini sevilmeyen kişi olarak nitelendirmektedir (Şentürk, 2006: 170). Çocuk anne ve babanın eş olmadıkları halde nasıl anne baba olduklarını anlamakta bir çelişki yaşayarak sevilmediğini hissedebilmektedir (Aral ve Başar, 1998: 92). Anne babalarının onları terk etmesinden, giden ebeveyn tarafından eskisi kadar sevilmemekten korkarlar (Sezen-Sürerbiçer, 2008: 38).

Okul Dönemi

Çocuk, anne babası arasındaki anlaşmazlığı anlamaya, ikisi arasında taraf tutmaya başlamıştır. Boşanma çocukta anne ya da babasına, bazen ikisine birden güvenini yitirmesi sonucunu doğurur (Akyüz, 1978: 4). Çocuk huzursuzluk, sinirlilik, karamsarlık, öfke nöbetleri gösterme eğilimindedir. Ölüm düşüncesi, yitirme ve kendini boş hissetmeyle dolu olup, aşırı alınganlık duygusu ile acı çektikleri görülür (Tuzcuoğlu, 1994). Okul çağındaki çocuklar olumsuz duygulardan kurtulmak için “reddetme” ve “karşıt tepki verme” savunma mekanizmalarını kullanabilirler ve anne babasını tekrar birleştirme çabası içine girebilirler (Rankin ve Maneker, 1985).

Ergenlik Dönemi

Ergenler, boşanmayı çok boyutlu olarak algılamakta ve değişik tepkiler verebilmektedirler. Kimi ergen boşanmanın yasını tutarken kimisi duygusal desteğe ihtiyaç duymakta, kimisi bağlılık çatışması yaşamakta, kimisi ailenin sorumluluğunu almaktadır (Keskin, 2007). Kız ve erkek ergenler boşanma sürecinin farklı evrelerinde etkilenmektedir. Erkek ergenler, boşanmadan sonra, kız ergenler boşanmadan önceki dönemde olumsuz tepkiler göstermekte ve tepkilerini boşanma sonrasında da devam ettirmektedirler (Dohert ve Needle, 1991). Boşanmış ailelerden gelen ergenler bireyselleşme sürecine erken başlamaktadır (Steinberg, 2007: 338). Duygu durumundaki değişim, depresyon ve kaygı düzeyindeki artma intihar girişimine yol açabilmektedir. Uzun vadede evlilik ve yakın ilişkilerle ilgili tutumunu olumsuz etkileyebilmektedir. Akademik başarısı düşmekte, motivasyonu azalmakta, devamsızlık yapabilmekte ve arkadaşlık ilişkileri bozulmaktadır (Kuyucu, 2007: 2). Boşanmış ailelerdeki ergenlerin geç sosyalleştikleri, öfke, itaatsizlik, kurallara karşı gelme gibi tepkiler geliştirdikleri, depresyon, endişe, okula uyum sağlamada güçlük, akademik başarıda düşme, güvensizlik, gelecek kaygısı, çekingenlik, suçluluk, benlik algısında zayıflama, özgüven eksikliği gibi sorunlar yaşayabildikleri bilinmektedir (Meriç, 2007).

BOŞANMA SONRASI ÇOCUKLARIN YAŞADIKLARI DUYGU DÜŞÜNCE VE TEPKİLER

Wallerstein ve Lewis’e (2004) göre boşanmanın ardından çocuğun ilk yaşadığı duygu şok ve mutsuzluktur. Ayrıca yalnızlık, ebeveynlere öfke ve şaşkınlık duyguları da sık görülmektedir. Boşanmanın ardından çoğu çocuk büyümenin zor olduğunu söylemektedir. Çünkü çocuk boşanmanın ardından radikal değişiklikler yaşamaktadır.

Çocukların boşanmadan sonraki ilk dönem düşünceleri; (genel düşünceler) ailesinin bu tür yaşantı yaşamamış olasını istemesi, küçük olmadan dolayı olayların farkında olmadığı; (ebeveyn ile ilgili düşünceler) ayrılan ebeveyni görüp göremeyeceği, ebeveyninden ayrılmamış olma isteği, evi kimin geçindireceği; (kendi ile ilgili düşünceler) yalnız kaldığı, neden kendi ailesinin başına geldiği, ayrılık nedeninin kendisi olup olmadığı, ebeveynlerinin hata yaptığı, kendi fikrini sormadığı; (sosyal hayata ilgili düşünceler) boşanmayı arkadaşlarına nasıl anlatacağı şeklindedir. Son dönem düşünceleri ise; (genel düşünceler) tek ebeveynli aile olarak da mutlu olunabileceği, ne olursa olsun yine de birleşmelerini dilediğini; (ebeveyn ile ilgili düşünceler) birlikte yaşadığı ebeveynin kendisinin hem anne hem de babası olduğu, yapılan aktiviteleri sadece yaşadığı ebeveyni ile yapabileceği, birlikte yaşamadığı ebeveynini hafta sonu görmek için sabırsızlandığı, birlikte yaşamadığı ebeveynin kendisi ile iletişim kurma istemediği; (kendi ile ilgili düşünceler) daha fazla sorumluluk aldığı, ailesinin kendisine daha fazla ilgi gösterdiği; (sosyal hayata ilgili düşünceler) yaşıtlarının ailesi birlikte olduğunda kendi ailesinin neden birlikte olmadığı şeklindedir. Çocukların boşanmadan sonraki ilk dönem duyguları olumsuz duygular olup mutsuzluk, üzüntü, korku, kaygı, özlem, yalnızlık, eksiklik, boşluk, sinir, öfke, hırçınlık, acı, kırgınlık, şaşkınlık şeklindedir. Son dönem olumsuz duyguları; mutsuzluk, üzüntü, özlem, ölme isteği, güçsüzlük, kaygı, sinirdir. Son dönem olumlu duygular ise kabullenme, olgunluk, mutluluk, azalan mutsuzluk, dayanıklılık olabilmektedir (Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, 2011).

Çocuklar anne babasının boşanmasına suçluluktan (sorumlunun kendileri olduğu duygusu) kızgınlığa (anne babayı suçlama) ve yadsımaya (hiçbir şey olmamış gibi davranma) kadar değişik biçimde tepki gösterirler (Gander ve Gardiner, 2004: 309). Türkaslan’a (2007) göre boşanmadan sonra çocuklarda görülen ortak tepkiler suçluluk, korku, öfke, üzüntü, barışma arzusu, yemek yeme ile ilgili sorunlar, uyku sorunları, reddetme, gerileme, okul sorunları, fiziksel sorunlar ve yalnızlıktır.

Rokach’a (2004) göre yalnızlığın etkileri:

1.   Yalnızlık insan sevgisi ve samimiyet üzerinde zararlı olabilir.

 


2.   Yalnızlık dikkati başka yöne sevk ederek, enerjinin ve yaratıcılığın 
olumlu yönde kullanılmasını engeller ve kişiye psikolojik açıdan zarar 
verir. 


3.   Yalnızlık duygusu, basa çıkılmadıkça, insan yaşamının belirleyicisi ve 
kuralı haline gelen bir güce dönüşebilir. 


4.   Yalnızlık, yüzleşilmediği ve etkili bir şekilde başa çıkılmadığı takdirde hassas ve katı insanlar yaratır. 


5.   Yalnızlık yaşam kalitesinide kötü etkiler. 


Araştırmalara göre yalnız hissettiğini söyleyen insanların sahip olduğu 4 duygu durumu vardır. Bunlar umutsuzluk (çaresiz, panik, aciz, korkmuş, terkedilmiş, savunmasız); can sıkıntısı (sabırsız, sıkılmış tedirgin, kızgın, aciz); benlik reddi (çirkin hissetme, düşük benlik, mahcup, güvensiz) ve depresyon (üzgün, depresif, önemsiz, yalnız, melankoli, yabancılaşmış) dur (Rubinstein vd, 1979: 64).

YALNIZLIK TANIMLARI

Yalnızlık tanımları 3 ana noktada birleşir:


1. Yalnızlık öznel bir deneyimdir ve nesnel sosyal izolasyon ile eş

anlamlı değildir.


2. Yalnızlık kişinin sosyal ilişkilerinin eksikliğinin sonucudur.

3. Yalnızlık itici bir deneyimdir(Peplau,1985:271-272)

YALNIZLIĞI AÇIKLAYAN KURAMSAL YAKLAŞIMLAR Psikodinamik Yaklaşım

Bir mantığı olan ve kişiler tarafından bilinçli bir şekilde seçilen yalnızlık normal yalnızlıktır. Fakat insanlarla ilişki kurmaya, onlarla birlikte olmaya dayanılmaz bir gerilim eşlik ediyorsa ve yaşamdan uzaklaşma temelde bu gerilimden kaçmaya yönelik bir araç durumuna gelirse bu yalnız olma arzusu nevrotik yalıtımın göstergesidir (Horney, 1999). Horney’e (1998) göre birey sevildiğini ve kabul edildiğini hissederse, kendisiyle baş başa kalabilir ancak yalnızlık hissetmez. Çünkü diğerlerinin desteğine güvenebileceğini, bıraktığı yerde bulabileceğini bilir. Eğer birey kendini reddedilmiş hissederse, diğerlerine güvenmediği ve destek alamadığı için yalnızlık ve çaresizlik yaşar.

Varoluşçu Yaklaşım

Varoluşçu yaklaşıma göre insan hayatından sorumlu olduğu derecede yalnızdır. Derin yalnızlık kendini yaratma hareketinin yapısında vardır. Her birey varoluşta yalnızdır. Fakat yalnızlık paylaşıldığında sevgi yalıtım acısını telafi eder. Eğer varoluştaki yalıtılmış durum kabul edilebilir ve kararlılıkla yüzleşilebilirse kişi bir başkasına sevgiyle yönelebilir. Bireyin kendisini özgür, bağımsız kılabilmesi için diğerlerinden ayrılabilmeyi başarması gerekmektedir. Bu da kişilerarası yalıtımı, akabinde de yalnızlığı gerektirir (Yalom, 2000). Yalnızlık onay almak için bir başkasına bağımlı olunmadığı fark edildiğinde oluşmaktadır. Yalnızlık yaşama anlam kazandırma olgusunu kişinin yalnız başına oluşturması ve nasıl yaşayacağına yalnız başına karar verilmesinin gerekli olmasıdır. Varoluşçular kişi yalnızken kendine katlanamıyorsa başka birinin yaşanan birliktelikten yarar sağlayacağını nasıl bekler sorusunu sorar, başkaları ile somut ilişkiler kurmadan önce kişinin kendisi ile iletişim kurmasının gerekliliğini savunur. Varoluş olarak insanlar hem yalnız hem de bağımlıdır (Corey, 2008: 158).

Danışan Merkezli Yaklaşım

Rogers’a (1994) göre insan başkalarıyla hiçbir gerçek ilişkisinin olmadığını hissettiği an ortaya yalnızlık çıkmaktadır. Her insan duygularını içinden geldiği gibi ifade etmek yerine saygı duyduğu ve kendisi için önemli olan insanların onayladığı biçimde davranırsa daha çok sevilebileceğini öğrenir. Böylece dış dünyayla ilişki kurduğu bir dış davranışlar kabuğu oluşturur. Kişi isteyerek ya da zorla bu savunma kalkanlarını bıraktığında yalnızlığa en açık olduğu zamandır. Kişi, hayatın anlamının, sahte yüzünün gerçek dünyayla olan ilişkisine bağlı olmadığını, olamayacağını kabul etme eğilimine girdiği zaman yalnızlığı umutsuzluğa dönüşür.

Psikososyal Yaklaşım

Erikson’un psikososyal gelişim kuramı ergenlikte yalnızlığa karşı yakınlık krizi konusunu gündeme getirmiştir. Erikson’a göre birey kimlik kazanımından sonra diğerleriyle yakın ilişkiler kurmaya ve bağlılık yaşamaya başlar. Başarılı kimlik kazanmamış birey yalıtılmışlık ve yalnızlık yaşamaktadırlar. Yakınlık kurmayı başaramaya insanlar yalnızlıkla karşı karşıya gelirler (Burger, 2006).

Bireysel Psikoloji Yaklaşımı

Adler’e (2002) göre kişi aşağılık duygusuna kapılarak soyutlanma ve soyutlanmaya bağlı yalnızlık duygusu yaşayabilir. Yetersizliğinin fark edilmesini istemeyen bireyin insanlardan uzaklaşarak kendisini yalnızlığa ittiği söylenebilir. Çünkü yetersizlik ve soyutlanma yalnızlığa yol açmaktadır. İnsanlar kendilerini yetersiz algıladıkları için aşağılık duygusuna kapılırlar. Yetersizliklerini örtmek için başka insanlarla iletişim içinde olmayı reddederek yalnızlığı tercih ederler (Haliloğlu, 2008).

Gerçeklik Yaklaşımı

Seçim teorisine göre hiçbir yakın ilişki içine girmeyen kişiler daima yalnız ve mutsuzdur. Bu kişiler için yarın mutlu olmanın garantisi yoktur. Çünkü yarında bugünkü kadar yalnız olacaklardır. Yalnız kişiler mutlu insanların aksine kısa dönemli zevkler peşindedir (Glasser, 2005: 41).

YALNIZLIK VE BOŞANMA

Yapılan araştırmalarda yalnızlık duygusu ile ebeveyn ilişkisi ve aile yapısının arasında anlamlı ilişkiler olduğu görülmüştür (Özatça, 2009). Pancar’a (2009) göre ailenin parçalanmasının çocuklarda yaratacağı sosyal ve duygusal problemlerden biri yalnızlıktır. Boşanmış ailede yetişen ergen, boşanmamış ailede yetişene göre kendini daha yalnız hissetmektedir (Kuyucu, 2007: 148).

Boşanmanın çocuklar üzerindeki sonuçları incelendiğinde erkek çocukların kızlara göre boşanmadan daha fazla etkilenip zarar gördükleri saptanmıştır. Yapılan incelemelere göre erkek çocukları daha yalnız hissetmektedir, çevreden onlara gösterilen ilgi daha azdır (Keskin, 2007). Şentürk’ün (2006) araştırmasına göre boşanma sonrasında ebeveynlerden birinin çocuğu terk etmesi, anne babanın ebeveynlik görevlerini yerine getirmemesi, onu yalnızlığa terk ederek başta okul başarısı ve birçok yeteneğinin ortadan kalmasına neden olmaktadır. Öztürk’e (2006) göre boşanma sırasında ve sonrasında duygularını ifade etme şansı tanınmazsa sonraki dönemlerde depresyon, kişilik sorunları ve dikkat eksikliği gibi sorunlar görülmektedir. Yetişkinliklerinde ise fazla ilgi istemekte, tek başlarına başarma gücü kazanamamakta ve yalnız kaldıklarında kötü hissetmektedirler (Büyükşahin, 2009: 12).

SONUÇ VE ÖNERİLER

SONUÇLAR

1.   Boşanmış aileye sahip ergenlerin yalnızlık düzeyleri, boşanmamış aileye sahip ergenlerin yalnızlık düzeylerine göre daha yüksektir. 


2.   Boşanmış aileye sahip ergenlerin yaşam doyumu düzeyleri, boşanmamış aileye sahip ergenlerin yaşam doyumu düzeylerine göre daha düşüktür. 


3.   Boşanmış aileye sahip ergenlerin sosyal destek düzeyleri, boşanmamış aileye sahip ergenlerin sosyal destek düzeylerine göre daha düşüktür. 


4.   Anne baba evlilik durumuna göre aile desteği anlamlı bir şekilde farklılaşırken arkadaş ve öğretmen desteği anlamlı şekilde farklılaşmamaktadır. 


5.   Cinsiyet açısından incelendiğinde ergenlerin anne baba evlilik durumlarına göre yalnızlık, yaşam doyumu ve sosyal destek düzeylerinin anlamlı farklılaştığı görülmüştür. Ergenlerin yalnızlık, yaşam doyumu ve sosyal destek düzeyleri üzerinde cinsiyet temel etkisi ve anne baba evlilik durumu ve cinsiyet ortak etkisi anlamlı düzeyde bir fark yaratmamıştır. 


6.   Sınıf düzeyi açısından incelendiğinde ergenlerin anne baba evlilik durumlarına göre yalnızlık, yaşam doyumu ve sosyal destek düzeylerinin anlamlı düzeyde farklılaştığı görülmüştür. Ergenlerin yalnızlık, yaşam doyumu ve sosyal destek düzeyleri üzerinde sınıf düzeyi temel etkisi ve anne baba evlilik durumu ve sınıf düzeyi ortak etkisi anlamlı bir farklılığa yol açmıştır.

7.   Karne notları açısından incelendiğinde ergenlerin anne baba evlilik durumlarına göre yalnızlık ve yaşam doyumu düzeylerinin anlamlı düzeyde farklılaştığı görülmüştür. Buna ek olarak ergenlerin karne notları ile yalnızlık, yaşam doyumu ve sosyal destek düzeyleri arasında anlamlı düzeyde bir farklılık bulunmuştur. Ergenlerin yalnızlık, yaşam doyumu ve sosyal destek düzeyleri üzerinde karne notu temel etkisi anlamlı fark gösterirken anne baba evlilik durumu ve karne notu ortak etkisinde anlamlı düzeyde bir farklılık bulunmamaktadır. 


8.   Gelir düzeyi açısından incelendiğinde ergenlerin anne baba evlilik durumlarına göre yalnızlık, yaşam doyumu ve sosyal destek düzeylerinin anlamlı düzeyde farklılaştığı görülmüştür. Buna ek olarak ergenlerin gelir düzeyi ile yalnızlık ve yaşam doyumu düzeyleri arasında anlamlı düzeyde bir farklılık bulunmuştur. Ergenlerin yalnızlık, yaşam doyumu ve sosyal destek düzeyleri üzerinde gelir düzeyi temel etkisi anlamlı düzeyde fark gösterirken buna karşılık anne baba evlilik durumu ve karne notu ortak etkisi anlamlı düzeyde bir farklılığa yol açmamaktadır. 


9.   Anne eğitim düzeyi açısından incelendiğinde ergenlerin anne baba evlilik durumlarına göre yalnızlık, yaşam doyumu ve sosyal destek düzeylerinin anlamlı düzeyde farklılaştığı görülmüştür. Bunun yanında ergenlerin yalnızlık düzeyleri anne baba evlilik durumu ve anne eğitim düzeyi etkileşimine göre anlamlı şekilde farklılaşmıştır. Ergenlerin yalnızlık, yaşam doyumu ve sosyal destek düzeyleri üzerinde anne eğitim düzeyi temel etkisi ve anne baba evlilik durumu ve anne eğitiminin ortak etkisi anlamlı düzeyde bir farklılığa yol açmamaktadır. 


10.               Baba eğitim düzeyi açısından incelendiğinde ergenlerin anne baba evlilik durumlarına göre yalnızlık ve yaşam doyumu düzeylerinin anlamlı düzeyde farklılaştığı görülmüştür. Ayrıca ergenlerin baba eğitim düzeyleri ile yalnızlık düzeyleri arasındaki fark da anlamlı 
düzeydedir. Ergenlerin yalnızlık, yaşam doyumu ve sosyal destek düzeyleri üzerinde baba eğitim düzeyi temel etkisi ve anne baba evlilik durumu ve baba eğitim düzeyi ortak etkisi anlamlı düzeyde bir fark yaratmamıştır.

11.               Kardeş sayısı açısından incelendiğinde ergenlerin anne baba evlilik durumlarına göre yalnızlık ve yaşam doyumu düzeylerinin anlamlı düzeyde farklılaştığı görülmüştür. Ek olarak ergenlerin kardeş sayısı ile yaşam doyumu düzeyleri arasında anlamlı düzeyde bir farklılık bulunmuştur. Ergenlerin yalnızlık, yaşam doyumu ve sosyal destek düzeyleri üzerinde kardeş sayısı temel etkisi anlamlı düzeyde fark gösterirken, anne baba evlilik durumu ve kardeş sayısı ortak etkisi anlamlı düzeye ulaşmamıştır.

12.               Boşanmış aileye sahip ergenlerde boşanmanın üzerinden geçen süreye göre yalnızlık, yaşam doyumu ve sosyal destek düzeyleri anlamlı şekilde farklılaşmamaktadır.

ÖNERİLER


Anne Babalara Yönelik Öneriler

1.   Yalnızlık, yaşam doyumu ve sosyal destek düzeyleri incelenen bu araştırmanın sonuçlarına göre boşanmamış aileye sahip ergenler ile karşılaştırıldığında boşanmış aileye sahip ergenlerin aleyhine bu sonuç çıkmıştır. Anne babalar boşanma durumu söz konusu olduğunda daha dikkatli düşünmelidir. 


2.   Araştırma bulgularına göre anne baba evlilik durumuna göre aile desteği anlamlı şekilde farklılaşmaktadır. Bu bulgu doğrultusunda boşanmış aileye sahip ergenlerin daha az aile desteği algıladıkları görülmektedir. Boşanmış aileler ergenlerin aile desteği algısının güçlendirecek şekilde iletişime geçmelidirler. 


3.   Boşanma söz konusu ise boşanmış aileye sahip ergenlerin kendilerini yalnız hissetmemeleri, yaşam doyumunu daha çok hissetmeleri ve daha fazla sosyal destek algılamaları için anne babaların çocukları ile 
daha kaliteli zaman geçirmeleri, onların her zaman yanında olduklarını hissettirmelerini, sosyal destek kaynaklarını harekete geçirmeleri gerekmektedir.

4.   Aileler boşanma öncesinde aile danışanlarından profesyonel destek alarak evliliklerini kurtarma yolu arayarak ve aile içi çatışmalardan çocukların nasıl daha az etkileneceklerina dair bilgi almalıdır. 


5.   Aileler boşanmaya karar verdiklerinde boşanma sırasında yaşanan stresli dönemde çocukların daha az etkilenmeleri için aile danışmanlarından destek almalıdır. 


6.   Boşanma sonrasında boşnamaya, ebeveynlerinden uzaklaşmaya ve yeni aile düzenine uyum konusunda aile danışmanlarından destek almalıdır. 


7.  Boşanmış aileler farklı zaman dilimlerinde ortak ve bir arada etkinlikler planlayarak çocukların yalnızlık düzeylerini azaltmalı, yaşam doyumu ve sosyal destek düzeylerini artırmalıdır. 


Psikolojik Danışmalara Yönelik Öneriler

1.   Boşanmış aileye sahip ergenler tespit edilerek boşanmanın olumsuz sonuçlarına yönelik önleyici çalışmalar yapılmalıdır. 


2.   Okullardaki öğretmenler ve idareciler boşanmış aileden gelen öğrencilerin yaşayabileceği sorunlar ve bu sorunlar karşısında neler yapılabileceği hakkında bilgilendirilmelidir. 


3.   Boşanmamış aileye sahip ergenler ile karşılaştırıldığında boşanmış aileye sahip ergenlerde yalnızlık, yaşam doyumu ve sosyal destek değişkenleri aleyhte olması, boşanmış aile çocuklarına yönelik önleyici ve müdahale çalışmalarına ihtiyaç olduğunu göstermektedir. Bu araştırmanın bulguları doğrultusunda boşanmış aile çocuklarına yönelik grupla veya bireysel psikolojik danışma yapılmalıdır. 


4.   Psikolojik danışmanlar boşanmaları azaltabilecek konularda aile rehberliği çalışmaları yaparak sağlıklı bir aile yapısın desteklemelidir. 


5.   Velilere yönelik boşanmanın çocuk üzerindeki etkileri, boşanma sonrası neler yapılabileceği konusunda çalışmalar yapılmalıdır.